تولد ۱۲ رشته‌ جدید و بازنگری گسترده دروس در دانشگاه تربیت مدرس

خسرو تاج‌بخش، مدیر برنامه‌ریزی، گسترش و استانداردهای آموزشی دانشگاه تربیت مدرس در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به تحولات قابل توجه دانشگاه در مسیر توسعه تحصیلات تکمیلی و با تمرکز بر رشته‌های نوظهور و بازنگری ساختاری در برنامه‌های درسی گفت: در سال تحصیلی ۱۴۰۳، دوازده رشته جدید در مقاطع کارشناسی‌ارشد و دکتری طراحی یا تصویب شده و برنامه درسی ۳۸ رشته نیز مورد بازنگری محتوایی و ساختاری قرار گرفته است.

وی توضیح داد: یکی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه، تعریف رشته دکتری تخصصی «هوش مصنوعی در علوم پزشکی» است که در تعامل میان دانشکده‌های علوم پزشکی و مهندسی کامپیوتر شکل گرفته و با هدف پاسخ به نیازهای نوظهور حوزه سلامت طراحی شده است. این رشته اکنون در مرحله اخذ مجوز نهایی از وزارت بهداشت قرار دارد.

تاج‌بخش با اشاره به اهمیت به‌روزرسانی مداوم این حوزه عنوان کرد: با توجه به تحولات سریع در حوزه هوش مصنوعی، بازنگری سرفصل‌ها برای همگام‌سازی با تحولات جهانی ضروری است.

وی با تأکید بر سیاست دانشگاه در توسعه کیفی رشته‌ها، اظهار داشت: بازنگری دروس به‌ویژه در مقطع دکتری، نباید صرفاً مبتنی بر نیاز بازار کار باشد، بلکه باید بر اساس جهت‌گیری‌های جهانی دانش انجام شود. در بسیاری موارد، برنامه‌های درسی با نگاه تطبیقی به دانشگاه‌های برتر بین‌المللی تدوین می‌شود. این بازنگری‌ها نه‌تنها شامل حذف منابع قدیمی است، بلکه گاهی منجر به جایگزینی بیش از ۳۰ عنوان درس جدید می‌شود.

بازنگری‌های صورت‌گرفته تنها به رشته‌های نو محدود نبوده و رشته‌هایی با قدمت بالا نیز در این مسیر قرار گرفته‌اند. از جمله می‌توان به بازنگری اساسی رشته علوم سیاسی پس از ۳۳ سال اشاره کرد. همچنین رشته‌هایی مانند (مهندسی عمران-محیط زیست) و (عمران زلزله) نیز در چارچوب سیاست‌های بازنگری پنج‌ساله وزارت علوم، اصلاح شده‌اند تا از چرخه جذب دانشجوی روزانه خارج نشوند.

در خصوص ظرفیت‌سازی در رشته‌های جدید، به‌ویژه در حوزه هوش مصنوعی تاج‌بخش توضیح داد: با توجه به محدودیت‌های موجود، معمولاً در سال اول، پذیرش با تعداد محدودی از دانشجویان آغاز می‌شود. ظرفیت‌سازی تابع توان گروه‌های آموزشی و ساختار هیئت علمی است.

وی همچنین بر نقش تعاملات علمی بین‌المللی در ارتقای کیفیت پژوهش تأکید کرد و گفت: اعضای هیئت علمی باید فراتر از ارائه مقاله در کنفرانس‌های بین‌المللی برای تعامل و شناسایی علمی حضور یابند. این امر در جذب گرنت‌های پژوهشی خارجی و توسعه همکاری‌های مشترک بسیار مؤثر است.

او در ادامه با انتقاد از رویکرد صرفاً کمی در ارزیابی‌های علمی افزود: ارزش یک مقاله تأثیرگذار در نشریات تخصصی گاه بیش از ده‌ها مقاله در مجلات عمومی نمایه‌شده است. باید به کیفیت، نوآوری و اثرگذاری علمی بیش از کمیت پرداخته شود.

از دیگر موضوعات مطرح‌شده در این گفتگو، لزوم تجمیع برخی رشته‌ها با گرایش‌های مشابه بود. تاج‌بخش با اشاره به کاهش علاقه‌مندی داوطلبان در برخی رشته‌های سنتی، پیشنهاد داد: با تجمیع هوشمندانه رشته‌های هم‌پوشان، می‌توان زمینه را برای تعریف گرایش‌های جدید، به‌روز و کاربردی فراهم ساخت تا هم کیفیت آموزشی حفظ شود و هم رقابت علمی ارتقا یابد.

وی آمار عملکرد آموزشی دانشگاه تربیت مدرس در سال تحصیلی ۱۴۰۳ را اعلام کرد و گفت: مجموع رشته‌های فعال: ۳۴۵ رشته، کارشناسی‌ارشد: ۱۹۶ رشته، دکتری تخصصی: ۱۴۹ رشته،تعداد رشته‌های راه‌اندازی‌شده جدید: ۱۲ رشته، برنامه‌های درسی بازنگری‌شده: ۳۸ مورد بوده است.

تاجبخش همچنین گفت: برخی از رشته‌های جدید راه‌اندازی‌شده در سال جاری شامل دکتری تخصصی «هوش مصنوعی در علوم پزشکی» (در انتظار تأیید وزارت بهداشت)، دکتری «فلسفه دین»، کارشناسی‌ارشد «کارآفرینی»، «مهندسی نفت – حفاری»، «مهندسی رودخانه و اکوسیستم‌های آبی» و دکتری «هنرهای تجسمی» است.

ضرورت افزایش آگاهی هیئت علمی از فرصت‌های گرنت بین‌المللی

مدیر برنامه‌ریزی، گسترش و استانداردهای آموزشی دانشگاه تربیت مدرس در ادامه توضیح داد: با وجود ظرفیت‌های قابل‌توجه علمی در کشور، بخش قابل‌توجهی از اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها همچنان از این واقعیت بی‌اطلاع‌اند که دانشجویان می‌توانند به‌طور مستقل گرنت‌های پژوهشی بین‌المللی دریافت کنند. این در حالی است که در دانشگاه‌های معتبر جهان، اساتید با مهارت بالا در ارائه توانمندی‌های پژوهشی خود، نقش مهمی در جذب حمایت‌های مالی برای دانشجویان دارند. برخی از اساتید خارجی حتی توانایی اختصاص هزاران دلار برای پژوهش دانشجویان مستعد را دارند، اما این هزینه‌ها تنها در صورت اثبات شایستگی علمی افراد اختصاص می‌یابد.

تاجبخش تصریح کرد: در بسیاری از موارد، ارزیابی عمق علمی پژوهش‌ها به‌جای تعداد استنادات، معیار تشخیص پژوهش‌های باکیفیت است. مقایسه مقالاتی که از نظر تعداد ارجاع متفاوت‌اند اما عمق و تأثیر علمی بالایی دارند، نشان می‌دهد که در ارزیابی پژوهش‌ها نباید صرفاً به کمّیت اکتفا کرد؛ بلکه کیفیت است که باید در اولویت قرار گیرد. در همین زمینه، نمونه‌هایی وجود دارد که مقالاتی با تعداد استنادات کم، اما از سوی پژوهشگران طراز اول ارجاع شده‌اند، از نظر ارزش علمی به‌مراتب بالاتر از مقالاتی با ارجاعات انبوه اما سطحی محسوب می‌شوند.

این مقام مسئول دانشگاهی تاکید کرد: با این حال، یکی از چالش‌های مهم، نبود سازوکار مؤثر برای اطلاع‌رسانی در خصوص فرصت‌های همکاری علمی و دریافت گرنت‌های بین‌المللی است. اگرچه این اطلاعات در دسترس است، اما اغلب اعضای هیئت علمی یا دانشجویان، آگاهی کافی در این زمینه ندارند. لازمه این امر، تقویت حضور فعال علمی، ارتباطات بین‌المللی و شناخت عرف‌های رایج در سطح جهانی است. به عنوان نمونه، در بسیاری از کشورها، دعوت از پژوهشگر برای سخنرانی نه‌تنها بدون هزینه نیست بلکه با حمایت مالی نهاد دعوت‌کننده نیز همراه است. دانشگاه‌ها نیز باید در قبال اعضای جوان هیئت علمی و دانشجویان مستعد، بودجه‌هایی را برای حضور آن‌ها در رویدادهای علمی بین‌المللی در نظر گیرند.

وی بیان کرد: شرکت در کنفرانس‌های علمی نه‌تنها فرصتی برای تبادل علمی، بلکه بستری برای ارتباط‌گیری و ارتقای سطح دانش و تجربه اعضای هیئت علمی و دانشجویان است. توصیه می‌شود دانشگاه‌ها از شرکت فعال اعضای خود در چنین رویدادهایی حمایت کنند، به‌ویژه آنکه برخی از این کنفرانس‌ها فرصت اعطای بورسیه به دانشجویان از کشورهای در حال توسعه را فراهم می‌آورند.

مدیر برنامه‌ریزی، گسترش و استانداردهای آموزشی دانشگاه تربیت مدرس افزود: از سوی دیگر، گرنت‌های متعددی وجود دارد که به‌صورت ویژه برای کشورهای در حال توسعه طراحی شده‌اند. این حمایت‌ها در بسیاری از مواقع به دانشجویان یا اعضای هیئت علمی از کشورهایی با شرایط اقتصادی خاص تعلق می‌گیرد. بنابراین حتی اگر توان علمی دانشجوی ایرانی از رقیب خود در کشور دیگر بالاتر باشد، ممکن است به دلیل نبود آگاهی یا تعامل بین‌المللی مناسب، فرصت بهره‌برداری از این منابع مالی را از دست بدهد.

تاجبش در انتها تاکید کرد: در شرایط کنونی، بنیادهای علمی داخلی نیز در تلاش‌اند تا زمینه دسترسی بهتر به منابع حمایتی را برای پژوهشگران داخلی فراهم کنند. آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد، توجه به کیفیت علمی، تلاش برای توسعه همکاری‌های پژوهشی بین‌المللی، و ارتقای مهارت‌های ارائه و تعامل اعضای هیئت علمی و دانشجویان در سطح جهانی است؛ چراکه فقط در چنین شرایطی است که می‌توان انتظار داشت حمایت‌های بین‌المللی به‌صورت مؤثر جذب شود و نقش ایران در عرصه علم جهانی، پررنگ‌تر از گذشته گردد.