به گزارش خبرنگار مهر، دیه در حقوق کیفری، جبران مالی خسارتی است که در نتیجه جنایت یا شبه‌جنایت به فردی وارد می‌شود. به‌عبارت ساده‌تر، وقتی کسی به دیگری آسیب جسمی یا جانی وارد می‌کند، قانون در برخی موارد اجازه می‌دهد که به جای مجازات کیفری، فرد آسیب‌دیده یا اولیای دم (خانواده مقتول) مبلغی پول (دیه) از مجرم دریافت کنند. امین فلاح، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری، در گفتگو با خبرنگار مهر به بررسی ابعاد حقوقی و قانونی دیه و شرایط آن پرداخت.
متن گفتگو به شرح زیر است:
تعریف دیه چیست و چه فرقی با ارش دارد؟
دیه از منظر لغوی و در زبان فارسی به معنی خون بها و در فقه اسلامی عبارت از مالی است که به عنوان بدل نفس یا اطراف در جرایم علیه تمامیت جسمانی اشخاص (جنایات) به قربانی یا اولیای دم پرداخت می‌شود و بر اساس قانون دیه مالی است که در شرع مقدس برای ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضا و منافع و یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد به موجب قانون مقرر می‌شود. همچنین ارش دیه غیر مقدر است که میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و تأثیر آن بر سلامت مجنی علیه و میزان خسارت وارده با در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین می‌کند.
ماهیت دیه چیست؟
در مورد ماهیت دیه که آیا مجازات محسوب می‌شود یا غرامت، نظرات مختلفی ارائه شده است، اما فارغ از تمام اختلاف نظرات دیه را می‌توان تأسیس مستقلی دانست که هم دارای ویژگی‌هایی از مجازات و کیفر است، هم اینکه اوصافی از غرامت و جبران خسارت را داراست.
موارد تعلق دیه چیست؟
دیه در موارد قتل، جرح و نقص عضو تعیین می‌شود.
موارد دیه کامل همان است که در مقررات شرع تعیین شده است و میزان آن ابتدای هر سال توسط رئیس قوه قضائیه به تفصیل بر اساس نظر مقام رهبری تعیین و اعلام می‌شود. منظور از موارد اعلامی در شرع نیز (۱۰۰ شتر، ۲۰۰ گاو، ۱۰۰۰ گوسفند، ۲۰۰ دست لباس حله یمانی، ۱۰۰۰ دینار، یا ۱۰ هزار درهم) است.
دیه زن و مرد چه تفاوتی دارد؟
دیه زن و مرد تا ثلث دیه کامل مساوی است و در مواردی که دیه بیش از ثلث می‌باشد، دیه زن نصف دیه مرد است.
دیه غیرمسلمانان چه مقدار است؟
دیه جنایت بر اقلیت‌های دینی شناخته شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به اندازه دیه مسلمان تعیین می‌گردد.
ماه‌های حرام چه تأثیری در دیه دارند؟
هرگاه رفتار مرتکب و فوت مجنی علیه هر دو در ماه‌های حرام (محرم، رجب، ذی القعده و ذی الحجه) یا در محدوده حرم مکه، واقع شود، خواه جنایت عمدی، خواه غیرعمدی باشد، علاوه بر دیه نفس، یک سوم دیه نیز افزوده می‌گردد. سایر مکان‌ها و زمان‌های مقدس و متبرک مشمول حکم تغلیظ دیه نیست.
تغلیظ دیه در چه مواردی است؟
تغلیظ فقط در قتل نفس است و در جنایات منجر به جرح یا نقص عضو دیه تغلیظ نمی‌شود.
میزان تغلیظ دیه چقدر است؟
مستند به ماده ۵۵۷ و برخلاف باور رایج میان مردم، در موارد تغلیظ، صرفاً یک‌سوم به دیه کامل افزوده می‌شود و افزایش دیه به میزان «دو برابر» در ماه‌های حرام مبنای قانونی ندارد. همچنین برخلاف باور رایج ماه صفر نیز جزو ماه‌های حرام محسوب نمی‌شود.
فلسفه افزایش دیه در ماه‌های حرام و حرم مکه در چیست؟
اعراب از دیر باز به جهت قداست و حرمت این ماه‌ها دست از جنگ و خونریزی می‌کشیدند؛ پس از اسلام نیز زمان‌ها و مکان فوق مورد احترام مسلمانان واقع شد. افزایش دیه در ماه‌های حرام، عاملی بازدارنده است که از خشونت و خونریزی جلوگیری می‌کند و منجر به حفظ امنیت عمومی می‌شود. همچنین به جهت حفظ امنیت هرچه بیشتر تجار و حجاج در انجام مناسک حج در حریم مکه، افزایش دیه عاملی برای حفظ امنیت مردم به شمار می‌آید.
شمول تغلیظ دیه چیست؟
در حکم تغلیظ دیه فرقی میان بالغ و غیر بالغ، زن و مرد و مسلمان و غیرمسلمان نیست. سقط جنین نیز پس از پیدایش روح، مشمول حکم تغلیظ است. تغلیظ دیه، در مواردی که عاقله یا بیت المال پرداخت کننده دیه باشد نیز جاری است. در قتل عمدی که به علت عدم امکان قصاص یا عدم جواز آن دیه پرداخت می‌شود نیز این حکم جاری است.
مهلت پرداخت دیه چقدر است؟
مطابق قانون مواعد پرداخت دیه به نحو زیر است:
قتل عمد: یک سال قمری، شبه‌عمد: ۲ سال قمری، خطای محض: ۳ سال قمری
آیا امکان پرداخت اقساطی دیه وجود دارد؟ نحوه پرداخت به چه شکل است؟
بله، امکان پرداخت اقساطی دیه در قانون پیش بینی شده و در صورتی که پرداخت کننده بخواهد هر یک از انواع دیه را پرداخت نماید و یا پرداخت دیه به صورت اقساطی باشد، معیار، قیمت زمان پرداخت است، مگر آنکه بر یک مبلغ قطعی توافق شده باشد.
در صورت فوت یا فرار جانی چه کسی مسئول دیه است؟
در جنایات عمد دیه از اموال مرتکب پرداخت می‌شود و در صورتی که مرتکب مالی نداشته باشد، در خصوص قتل عمد، ولی دم می‌تواند دیه را از عاقله بگیرد و در صورت نبود عاقله یا عدم دسترسی به آنها یا عدم تمکن آنها، دیه از بیت المال پرداخت می‌شود و در غیر قتل، دیه بر بیت المال خواهد بود. در جنایات شبه عمد و خطای محض دیه از اموال مرتکب و اگر اموالی نداشته باشد پرداخت دیه از بیت المال خواهد بود.
عاقله چه کسانی هستند؟
عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است.
اگر مقتول چند وارث داشته باشد، دیه چگونه تقسیم می‌شود؟
بر اساس قانون دیه مانند ترکه تقسیم می‌شود و سهم هر وارث طبق قواعد ارث مشخص است.
آیا دیه مشمول مرور زمان می‌شود؟
طبق ماده ۱۰۹ قانون مجازات اسلامی، جرایم مستوجب دیه مشمول مرور زمان نمی‌شوند، به عبارتی حتی اگر سال‌ها از محکومیت به پرداخت دیه بگذرد، مرتکب تحت هر شرایطی موظف به پرداخت است.
در صورت تعدد جراحات دیه چگونه محاسبه می‌شود؟
هرگاه در اثر رفتارهای متعدد، آسیب‌های متعدد ایجاد شود، هر آسیبی دیه جداگانه دارد.
آیا بیمه مسئول پرداخت دیه است؟
مطابق ماده ۱ قانون بیمه اجباری شخص ثالث مصوب ۱۳۹۵ شرکت بیمه مکلف به پرداخت خسارت‌های بدنی از جمله دیه خواهد بود.
دیه اعضای فرد و زوج چگونه محاسبه می‌شود؟
از بین بردن هر یک از اعضای فرد و هر دو عضو از اعضای زوج، دیه کامل و از بین بردن هریک از اعضای زوج، نصف دیه کامل دارد. خواه عضو مزبور از اعضای داخلی بدن باشد، خواه از اعضای ظاهری مگر اینکه در قانون ترتیب دیگری مقرر شده باشد.
اگر قاتل از ورثه مقتول باشد، تکلیف چیست؟
در صورتی که قاتل از ورثه مقتول باشد چنانچه قتل عمدی باشد از «اموال و دیه» مقتول و در صورتی که خطای محض یا شبه عمدی باشد از دیه وی ارث نمی‌برد. در موارد فقدان وارث دیگر، مقام رهبری وارث است.
پرداخت تفاضل دیه به قاتل در فرض به قتل رسیدن زن مسلمان چگونه است؟
تفاضل دیه زمانی مطرح می‌شود که دیه مجنی‌علیه (بزه دیده) کمتر از دیه جانی باشد. هرگاه زن مسلمانی عمداً کشته شود، حق قصاص ثابت است، لکن اگر قاتل، مرد مسلمان باشد، ولی دم باید پیش از قصاص، نصف دیه کامل را به او بپردازد و اگر قاتل، مرد غیر مسلمان باشد، بدون پرداخت چیزی قصاص می‌شود. در قصاص مرد غیرمسلمان به سبب قتل زن غیرمسلمان، پرداخت مابه التفاوت دیه آنها لازم است. برای مثال، اگر مردی زنی را عمداً به قتل برساند، چون دیه زن نصف دیه مرد است، اجرای قصاص منوط به پرداخت نصف دیه کامل به قاتل خواهد بود. این موضوع در مواد ۳۸۲ و ۳۸۳ قانون مجازات اسلامی تصریح شده است.
نقش صندوق تأمین خسارت‌های بدنی در پرداخت دیه چیست؟
به منظور حمایت از زیان‌دیدگان حوادث ناشی از وسایل نقلیه، خسارت‌های بدنی وارد به اشخاص ثالث که به علت فقدان یا انقضای بیمه‌نامه، بطلان قرارداد بیمه، شناخته نشدن وسیله نقلیه مسبب حادثه، کسری پوشش بیمه‌نامه ناشی از افزایش مبلغ ریالی دیه یا تعلیق یا لغو پروانه فعالیت شرکت بیمه یا صدور حکم توقف یا ورشکستگی بیمه‌گر، قابل پرداخت نباشد، یا به طور کلی خسارت‌های بدنی که خارج از تعهدات قانونی بیمه‌گر است توسط صندوق مستقلی به نام صندوق تأمین خسارت‌های بدنی جبران می‌شود.
در چه شرایطی دیه جایگزین قصاص می‌شود؟
بر اساس قانون، در قتل عمد اگر اولیای دم از قصاص صرف‌نظر کنند یا شرایط قصاص وجود نداشته باشد، دیه جایگزین قصاص می‌شود.