به گزارش خبرنگار مهر، امروز نهم ذی الحجة روزی است که به نام عرفه شناخته شده است. دعا، در فرهنگ اسلامی، صرفاً طلب حاجت نیست، بلکه راهی برای ارتباط عمیق با خالق هستی، ابراز بندگی، شناخت خود و پروردگار و تهذیب نفس است. در میان ادعیه مأثور از ائمه اطهار (ع)، دعای عرفه امام حسین (ع) جایگاهی ویژه دارد. این دعای عظیم، که در صحرای عرفات و در اوج عرفان و خضوع، توسط سالار شهیدان قرائت شده است، نه تنها مناجاتی عاشقانه با خداوند است، بلکه دایرةالمعارفی غنی از معارف الهی، اصول تربیتی و راهکارهای سلوک الی الله به شمار می‌رود.
ریسمان اتصال انسان با خدا
دعا در اسلام، محور و مغز عبادت و تجلی بندگی انسان است. قرآن کریم و روایات ائمه اطهار (ع) تأکید فراوانی بر اهمیت دعا دارند: قرآن کریم در آیات متعدد، بندگان را به دعا فرا می‌خواند و وعده اجابت می‌دهد. «وَ إِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ» (بقره/۱۸۶) “و هرگاه بندگانم از تو در مورد من بپرسند، [بگو] من نزدیکم و دعای دعا کننده را به هنگامی که مرا بخواند اجابت می‌کنم.” همچنین، در آیه ۶۰ سوره غافر می‌فرماید: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ» “مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم؛ کسانی که از عبادت من تکبر می‌ورزند، به زودی با خواری وارد دوزخ می‌شوند.” این آیات نشان می‌دهند که دعا، عین عبادت و وسیله قرب به خداوند است.
در روایات نیز مضامین مهمی در این خصوص وجود دارد. پیامبر اعظم (ص) فرموده‌اند: «هیچ چیز نزد خدا، گرامی‌تر از دعا نیست». امام صادق (ع) نیز فرمودند: «الْدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ» (دعا، مغز عبادت است). دعا، عامل آرامش روح و روان، دفع بلا و قضای الهی، و ابراز عجز و نیاز انسان در برابر عظمت پروردگار است.
آیت الله جوادی آملی معتقد است: دعاهای خاص حج آکنده از برکات زمانی و مکانی و غیر آن است. بهترین نیایشی که جنبه سیاسی‌عبادی حج و زیارت را به خوبی تبیین می‌کند، دعای عرفه عارفِ معروفِ در بین اهل معرفت و سیدِ شاهدانِ کوی شهود و شهادت، سالار جانبازان میدان نبرد توحید علیه طاغوت، و سرور پاکان و آزادگان، در ساحتِ فضیلت حضرت حسین‌بن‌علی (سلام‌الله‌علیهما) است؛ زیرا حضرتش در این دعا هم دستور کفرستیزی و راه طاغوت‌زدایی و رسم سلحشوری و سنّت سرکوبی جنایتکاران را ارائه می‌کند و هم ستایش حکومت اسلامی و تقدیر دولت مکتبی و ظهور ولایت الهی را نشان می‌دهد و هم تجلی هستی ذات اقدس خداوند و ظهور گسترده و همه‌جانبه آن ذات مقدس و خفای هر چه غیر اوست در پرتو نور او و پی‌بردن به او از خود او و به غیر او بهاندادن و غیر او را به او شناختن و ذاتش را عین شهود و مستغنی از استشهاد دانستن را تفهیم می‌کند.
مناجاتی در آستانه شهادت
دعای عرفه، مناجات پرفیض امام حسین (ع) است که در روز عرفه (نهم ذی‌الحجه)، در صحرای عرفات و در جوار کوه جبل‌الرحمه، در سال ۶۰ هجری قمری، یک سال پیش از واقعه کربلا، قرائت شده است. روایت‌کنندگان این دعا، بشر و بشیر، فرزندان غالب اسدی هستند که خود شاهد این لحظات پرشور و معنوی بوده‌اند.
امام حسین (ع) در این روز، با جمعی از خاندان، فرزندان و شیعیان خود، از خیمه بیرون آمدند و در نهایت خضوع و خشوع، رو به کعبه، دست‌ها را تا مقابل صورت بالا بردند و این دعای طولانی و پرمحتوا را زمزمه کردند. اگرچه برخی در مورد صحت بخش‌های پایانی این دعا تردیدهایی مطرح کرده‌اند، اما بزرگان بسیاری همچون علامه مجلسی در بحار الانوار و شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان، آن را نقل کرده و محتوای غنی و عرفانی آن را دلیل بر اصالت آن دانسته‌اند. محتوای این دعا به قدری عمیق و مطابق اصول معارف شیعی است که تنها از معصومین (ع) می‌توان چنین کلماتی را انتظار داشت.
دعای عرفه، فراتر از یک درخواست ساده، برنامه‌ای جامع برای تربیت معنوی و سیر و سلوک الی الله است. با تأمل در فرازهای این دعا می‌توان به اصول مهمی در زمینه تربیت معنوی دست یافت:
خودشناسی و معرفت نفس
اولین گام در تربیت معنوی، شناخت دقیق خود و جایگاه انسان در هستی است. امام حسین (ع) در این دعا، با تشریح دقیق مراحل خلقت و نعمات بی‌شمار الهی از بدو تولد تا رشد، انسان را به تفکر در آفرینش خویش و وابستگی مطلق به خداوند فرامی‌خوانند.
«إِلٰهِی إِلیٰ مَنْ تَکِلُنِی، إِلیٰ قَرِیبٍ فَیَقْطَعُنِی، أَمْ إِلیٰ بَعِیدٍ فَیَتَجَهَّمُنِی، أَمْ إِلَی الْمُسْتَضْعِفِینَ لِی وَأَنْتَ رَبِّی وَ مَلِیکُ أَمْرِی؟ أَشْکُو إِلَیْکَ غُرْبَتِی، وَبُعْدَ دارِی، وَهَوانِی عَلَیٰ مَنْ مَلَّکْتَهُ أَمْرِی، إِلٰهِی فَلاٰ تُحْلِلْ عَلَیَّ غَضَبَکَ، فَإِنْ لَمْ تَکُنْ غَضِبْتَ عَلَیَّ فَلا أُبالِی سِواکَ، سُبْحانَکَ غَیْرَ أَنَّ عافِیَتَکَ أَوْسَعُ لِی، فَأَسْأَلُکَ یَا رَبِّ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ لَهُ الْأَرْضُ وَالسَّماواتُ، وَکُشِفَتْ بِهِ الظُّلُماتُ»
خدایا، مرا به که واگذار می‌کنی؟ به نزدیک تا با من به دشمنی برخیزد یا به بیگانه تا با من با ترش‌رویی برخورد کند یا به آنان‌که خوارم می‌شمرند؟ و حال اینکه تو خدای من و زمامدار کار منی. من به تو شکایت می‌کنم، از غربتم و دوری خانه آخرتم و سبکی‌ام نزد کسی که اختیار کارم را به او دادی. معبودم خشمت را بر من فرود نیاور، اگر در مقام خشم کردن بر من نباشی، از غیر تو باک ندارم، منزّهی تو، جز اینکه عافیتت بر من گسترده‌تر است، از تو درخواست می‌کنم پروردگارا به نور ذاتت که زمین و آسمان‌ها به آن روشن گشت و تاریکی‌ها به آن برطرف شد.
خداشناسی و معرفت صفات الهی
شناخت کامل صفات خداوند، رکن اساسی در تربیت معنوی است. امام حسین (ع) در دعای عرفه، با بیان اسماً و صفات الهی، دل‌ها را متوجه عظمت، قدرت، علم، رحمت و حکمت بی‌کران خداوند می‌کنند.
«کَیْفَ یُسْتَدَلُّ عَلَیْکَ بِمَا هُوَ فِی وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إِلَیْکَ؟ أَ یَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیْسَ لَکَ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ؟ مَتَی غِبْتَ حَتَّی تَحْتَاجَ إِلَی دَلِیلٍ یَدُلُّ عَلَیْکَ؟ وَ مَتَی بَعُدْتَ حَتَّی تَکُونَ الْآثَارُ هِیَ الَّتِی تُوصِلُ إِلَیْکَ؟»
چگونه بر وجود تو به چیزی استدلال شود که در وجودش نیازمند به توست؟ آیا برای غیر تو ظهوری هست که برای تو نیست تا آن غیر وسیله ظهور تو باشد؟ کی پنهان بوده‌ای تا نیازمند دلیلی باشی که بر تو دلالت کند؟ و کی دور بوده‌ای تا آثار، تو را به ما رسانند؟
این فراز، بیانگر معرفت عمیق امام به خداوند است که وجود او را آشکارتر از هر ظاهری می‌داند و هر هستی را وابسته به او.
شکرگزاری و سپاس از نعمات الهی
شکر نعمات، نه تنها موجب افزایش آن‌ها می‌شود، بلکه انسان را به مقام رضا و تسلیم در برابر اراده الهی می‌رساند. امام حسین (ع) با برشمردن تک‌تک نعمات، از کوچک‌ترین تا بزرگترین، انسان را به حس قدردانی و سپاسگزاری رهنمون می‌شوند.
«یَا مَوْلایَ أَنْتَ الَّذِی مَنَنْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَنْعَمْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَحْسَنْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَجْمَلْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَفْضَلْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَکْمَلْتَ، أَنْتَ الَّذِی رَزَقْتَ، أَنْتَ الَّذِی وَفَّقْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَعْطَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَغْنَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَقْنَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی آوَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی کَفَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی هَدَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی عَصَمْتَ، أَنْتَ الَّذِی سَتَرْتَ، أَنْتَ الَّذِی غَفَرْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَقَلْتَ، أَنْتَ الَّذِی مَکَّنْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَعْزَزْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَعَنْتَ، أَنْتَ الَّذِی عَضَدْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَیَّدْتَ، أَنْتَ الَّذِی نَصَرْتَ، أَنْتَ الَّذِی شَفَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی عافَیْتَ، أَنْتَ الَّذِی أَکْرَمْتَ»
ای سرور من، تویی که عطا کردی، تویی که نعمت دادی، تویی که نیکی کردی، تویی که زیبا نمودی، تویی که افزون نمودی، تویی که کامل کردی، تویی که روزی دادی، تویی که موّفق نمودی، تویی که عطا کردی، تویی که بی‌نیاز نمودی، تویی که ثروت بخشیدی، تویی که پناه دادی، تویی که کفایت نمودی، تویی که راهنمایی فرمودی، تویی که حفظ کردی، تویی که پرده‌پوشی نمودی، تویی که آمرزیدی، تویی که نادیده گرفتی، تویی که قدرت دادی، تویی که توانمندی بخشیدی، تویی که کمک کردی، تویی که حمایت فرمودی، تویی که نیرو بخشیدی، تویی که نصرت دادی، تویی که شفا بخشیدی، تویی که سلامت کامل دادی، تویی که گرامی داشتی؛
توبه و استغفار
انسان در مسیر تربیت معنوی، ناگزیر از خطا و گناه است. دعای عرفه، راه توبه و بازگشت به سوی خداوند را می‌آموزد و امید به مغفرت الهی را تقویت می‌کند.
«تَبارَکْتَ وَتَعالَیْتَ، فَلَکَ الْحَمْدُ دائِماً، وَلَکَ الشُّکْرُ واصِباً أَبَداً، ثُمَّ أَنَا یَا إِلٰهِیَ الْمُعْتَرِفُ بِذُنُوبِی فَاغْفِرْها لِی، أَنَا الَّذِی أَسَأْتُ، أَنَا الَّذِی أَخْطَأْتُ، أَنَا الَّذِی هَمَمْتُ، أَنَا الَّذِی جَهِلْتُ، أَنَا الَّذِی غَفَلْتُ، أَنَا الَّذِی سَهَوْتُ، أَنَا الَّذِی اعْتَمَدْتُ، أَنَا الَّذِی تَعَمَّدْتُ، أَنَا الَّذِی وَعَدْتُ، وَأَنَا الَّذِی أَخْلَفْتُ، أَنَا الَّذِی نَکَثْتُ، أَنَا الَّذِی أَقْرَرْتُ، أَنَا الَّذِی اعْتَرَفْتُ بِنِعْمَتِکَ عَلَیَّ وَعِنْدِی وَأَبُوءُ بِذُنُوبِی فَاغْفِرْها لِی، یَا مَنْ لَاتَضُرُّهُ ذُنُوبُ عِبادِهِ وَهُوَ الْغَنِیُّ عَنْ طاعَتِهِمْ، وَالْمُوَفِّقُ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْهُمْ بِمَعُونَتِهِ وَرَحْمَتِهِ، فَلَکَ الْحَمْدُ إِلٰهِی وَسَیِّدِی»
بزرگ و برتری، حمد و شکر همیشگی توراست، سپس من معبودا اعتراف‌کننده به گناهانم هستم، پس مرا بیامرز، منم که بد کردم، منم که خطا کردم، منم که قصد گناه کردم، منم که نادانی نمودم، منم که غفلت ورزیدم، منم که اشتباه کردم، منم که به غیر تو اعتماد کردم، منم که در گناه تعمّد داشتم، منم که وعده کردم، منم که وعده شکستم، منم که پیمان‌شکنی نمودم، منم که اقرار کردم، منم که به نعمتت بر خود و پیش خود اعتراف کردم و به گناهانم اقرار می‌کنم، پس مرا بیامرز، ای آنکه گناهان بندگانش به او زیانی نرساند و او بی‌نیاز از طاعت آنان است و توفیق‌دهنده کسی که از آنان به کمک و رحمتش عمل شایسته بجا آورد، تو را سپاس‌ای معبود من و آقای من و خدای من
امید به رحمت و فضل الهی
تربیت معنوی بدون امید به رحمت الهی، بی‌معناست. دعای عرفه سرشار از امید به فضل و کرم خداوند است و هرگز بنده را مأیوس نمی‌کند.
«إِلٰهِی کَیْفَ تَکِلُنِی وَقَدْ تَکَفَّلْتَ لِی؟ وَکَیْفَ أُضامُ وَأَنْتَ النَّاصِرُ لِی؟ أَمْ کَیْفَ أَخِیبُ وَأَنْتَ الْحَفِیُّ بِی؟ ها أَنَا أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِفَقْرِی إِلَیْکَ، وَکَیْفَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِمَا هُوَ مَحالٌ أَنْ یَصِلَ إِلَیْکَ؟ أَمْ کَیْفَ أَشْکُو إِلَیْکَ حالِی وَهُوَ لَایَخْفیٰ عَلَیْکَ؟ أَمْ کَیْفَ أُتَرْجِمُ بِمَقالِی وَهُوَ مِنْکَ بَرَزٌ إِلَیْکَ؛ أَمْ کَیْفَ تُخَیِّبُ آمالِی وَهِیَ قَدْ وَفَدَتْ إِلَیْکَ؟ أَمْ کَیْفَ لَاتُحْسِنُ أَحْوالِی وَبِکَ قامَتْ؟»
خدایا چگونه مرا وا می‌نهی در صورتی که عهده‌دار من شده‌ای؟ و چگونه مورد ستم واقع شوم و حال آنکه تو یار منی؟ یا چگونه ناامید گردم، درحالی‌که نسبت به من سخت مهربانی، اینک به سبب نیازم به تو، متوسل به توأم و چگونه متوسل به تو شوم به آنچه محال است به تو برسد، یا چگونه از حالم به تو شکایت کنم و حال آنکه بر تو پوشیده نیست؟ یا چگونه با گفتارم توضیح حال دهم، درحالی‌که از تو برای تو واضح است؟ یا چگونه آرزوهایم را به عرصه نومیدی بری، در صورتی‌که به آستان تو وارد گشته؟ یا چگونه احوالم را نیکو نگردانی، درحالی‌که احوال من استوار به توست؟
«إِلٰهِی مَا أَلْطَفَکَ بِی مَعَ عَظِیمِ جَهْلِی! وَمَا أَرْحَمَکَ بِی مَعَ قَبِیحِ فِعْلِی! إِلٰهِی مَا أَقْرَبَکَ مِنِّی وَأَبْعَدَنِی عَنْکَ! وَمَا أَرْأَفَکَ بِی! فَمَا الَّذِی یَحْجُبُنِی عَنْکَ؟ إِلٰهِی عَلِمْتُ بِاخْتِلافِ الْآثارِ وَتَنَقُّلاتِ الْأَطْوارِ، أَنَّ مُرادَکَ مِنِّی أَنْ تَتَعَرَّفَ إِلَیَّ فِی کُلِّ شَیْءٍ حَتَّیٰ لا أَجْهَلَکَ فِی شَیْءٍ. إِلٰهِی کُلَّما أَخْرَسَنِی لُؤْمِی أَنْطَقَنِی کَرَمُکَ، وَکُلَّما آیَسَتْنِی أَوْصافِی أَطْمَعَتْنِی مِنَنُکَ»
معبودم چه اندازه به من لطف داری. با این نادانی فوق‌العاده من و چه‌قدر به من مهربانی، با این عمل زشت من؟ معبودم چقدر به من نزدیکی و من چقدر از تو دورم و چه اندازه به من مهر می‌ورزی پس چیست آنچه مرا از تو در پرده می‌کند؟ معبودم از اختلاف آثار و تغییرات احوال دانستم که خواسته‌ات از من این است که خود را در هر چیز به من بشناسانی تا در هیچ‌چیز نسبت به تو جاهل نباشم، معبودم هر زمان فرومایگی‌ام از سخن مرا بازداشت، کرم تو گویایم نمود و هروقت اوصافم ناامیدم کرد، نعمت‌هایت به طمعم انداخت.
دعای عرفه امام حسین (ع)، بیش از یک دعای ساده، یک منشور جامع تربیتی است که نقشه راهی برای سیر و سلوک معنوی و رسیدن به قرب الهی را ترسیم می‌کند. این دعا، با تأکید بر خودشناسی، خداشناسی، شکرگزاری، توبه، خشوع، امید، توکل، شناخت موانع و طلب کمالات، به انسان می‌آموزد که چگونه در مسیر بندگی حرکت کند و از آفتاب معرفت و نور هدایت الهی بهره‌مند شود. خواندن و تأمل در این دعای شریف، می‌تواند منبع الهام و راهنمایی بزرگی برای هر سالکی باشد که قصد دارد به حقیقت وجود خویش پی برده و به کمال حقیقی دست یابد.
ارسال نظر شما
مجموع نظرات : 0 در انتظار بررسی : 0 انتشار یافته : 0