نقش عقل در نظام فقهی و حکومتی امام خمینی بنیادین و حیاتی است

به گزارش خبرگزاری مهر، حجت‌الاسلام عبدالله نظرزاده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی در هم‌اندیشی علمی «فلسفه فقه سیاسی امام خمینی (ره)، نوآوری‌ها و دلالت‌های معاصر» که در این پژوهشگاه برگزار شد، اظهار کرد: عقل به دو بخش نظری و عملی تقسیم می‌شود؛ عقل نظری مربوط به علم و معرفت است و عقل عملی به اقدام و عمل انسان مربوط می‌شود که این تقسیم‌بندی‌ها برای درک بهتر جایگاه عقل ضروری است.

استاد حوزه و دانشگاه، درباره کاربرد عقل در استنباط فقهی، گفت: یکی از مباحث مهم، تمایز بین عقل استقلالی و غیر استقلالی است و گاهی عقل به عنوان مستند شرعی مستقل به کار می‌رود؛ یعنی بدون استناد به شرع، کتاب یا سنت، حکم شرعی صادر می‌کند.

وی با استناد به دیدگاه مرحوم شهید صدر، افزود: مراد از حکم عقلی، حکمی نیست که صرفاً از قوه عاقله به معنای فلسفی صادر شود، بلکه حکمی است که عقل به طور جذب و یقین و بدون استناد به قرآن و سنت صادر می‌کند، اگرچه اصولاً عقل می‌تواند به تنهایی حکم شرعی کشف کند، اما در تاریخ فقه شیعه نمونه‌ای از صدور حکم عقل مستقل که پیشینه‌ای در کتاب و سنت نداشته باشد، مشاهده نشده است.

حجت‌الاسلام نظرزاده به موضوع تأثیر مقتضیات زمان و مکان در احکام شرعی اشاره کرد و گفت: برخی احکام صادره از سوی حضرت امام خمینی (ره) متناسب با شرایط زمانی و مکانی است.

استاد حوزه علمیه قم به مبانی عقلی و حکومتی حضرت امام اشاره و اظهار کرد: امام خمینی (ره) حکومت را جز لاینفک دین می‌دانند و تحقق اهداف و احکام اسلامی را بدون حکومت ممکن نمی‌دانند، امام معتقد است که چه فردی و چه جمعی بتوانند حکومت را در دست گیرند، این امر واجب شرعی است، زیرا پیاده‌سازی اهداف و احکام دینی مستلزم وجود حکومت است.

حجت‌الاسلام نظرزاده افزود: فقه بر اساس ولایت و امامت استوار است و منبع حکومت پیامبر برای امام معصوم و ولی فقیه نیز ثابت است و امام خمینی (ره) معتقد است ولی فقیه هیچ تفاوتی با پیامبر (ص) در اجرای حکومت ندارد و مقتضیات حکومتی برای پیامبر، امام معصوم و ولی فقیه برابر است.

استاد حوزه علمیه قم به دلایل عقلی اقامه حکومت اسلامی در عصر غیبت اشاره و ابراز کرد: از نظر امام، خداوند علاوه بر ارسال قوانین شرعی، نظام حکومتی مستقر کرده است که پیامبر در مدینه بنیان گذاشته است؛ بنابراین حکومت اسلامی واجب است و استمرار اجرای احکام اسلامی در طول تاریخ، حتی در عصر غیبت امام زمان (عج)، ضروری است و احکام اسلام نباید متوقف شود.

وی به بحث قاعده «لا ضرر» پرداخت و افزود: امام خمینی (ره) این قاعده را یک حکم حکومتی می‌داند، نه قاعده‌ای که مجتهد بتواند آن را در استنباط‌های مختلف به صورت مطلق به کار ببرد که این حکم از جایگاه حکومت پیامبر (ص) صادر شده است، همانند حکمی که درباره قطع درخت ثمرات بن جندب آمده است.

وی ادامه داد: برخلاف برخی فقها که قاعده لا ضرر را قاعده‌ای فقهی و قابل استفاده در استنباط می‌دانند، امام معتقد است این قاعده نمی‌تواند به صورت مطلق در همه موارد به کار رود.

حجت‌الاسلام نظرزاده به تحلیل امام خمینی (ره) درباره روایات مربوط به قاعده لا ضرر اشاره کرد و عنوان کرد: برخی روایات به دلیل عدم تناسب با شرایط صدور نمی‌توانند به عنوان قاعده مطلق فقهی پذیرفته شوند و ممکن است عباراتی مانند «لا ضرر و لا ضرار» توسط راویان به صورت اضافی وارد روایت شده باشد.

وی تأکید کرد: بررسی‌های عقلانی و روایی حضرت امام خمینی (ره) در حوزه فقه سیاسی، نشان‌دهنده جایگاه محوری عقل در فقه سیاسی ایشان است که به‌طور همزمان از عقل و نقل بهره می‌برد. نقش عقل در نظام فقهی و حکومتی امام بسیار بنیادین و حیاتی است.