خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-سمانه نوری زاده قصری: قرآن کریم به عنوان معجزه جاویدان پیامبراعظم (ص) و آخرین کتاب آسمانی، از همان آغاز نزول مورد توجه ویژه مسلمانان قرار گرفت. بررسی دقیق تاریخ تدوین این کتاب آسمانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که هم به اعتبار تاریخی قرآن مربوط می‌شود و هم نشان‌دهنده میزان اهتمام مسلمانان صدر اسلام به حفظ این میراث الهی است. این نوشتار با نگاهی تحلیلی به بررسی مستند این موضوع می‌پردازد.مطالعه منابع تاریخی و روایی نشان می‌دهد که قرآن کریم در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) به صورت کامل جمع‌آوری شده بود. پیامبراعظم (ص) از همان آغاز بعثت، برای حفظ و ثبت آیات قرآن اهتمام ویژه‌ای داشتند. ایشان گروهی متشکل از حدود چهل نفر از صحابه را به عنوان کاتبان وحی انتخاب کرده بودند که در رأس آنان امام علی (ع) قرار داشت. این افراد نه تنها آیات نازل شده را با دقت ثبت می‌کردند، بلکه تحت نظارت مستقیم پیامبر (ص) آنها را تنظیم و دسته‌بندی می‌نمودند.
روایات متعددی از جمله حدیث ثقلین که در منابع معتبر شیعه و سنی آمده است، گواهی می‌دهد که قرآن به صورت کتابی مدون در زمان پیامبر (ص) وجود داشته است. در این حدیث مشهور، پیامبر (ص) می‌فرمایند: “من در میان شما دو چیز گرانبها باقی می‌گذارم: کتاب خدا و عترتم”. این بیان صریحاً به وجود “کتاب” اشاره دارد که نشان‌دهنده تدوین قرآن در آن زمان است. همچنین، روایات دیگری مانند روایت زید بن ثابت که می‌گوید: “ما قرآن را نزد پیامبر (ص) تألیف می‌کردیم”، بر این واقعیت تأکید دارد.
نقش بی‌بدیل امام امیرالمومنین علی (ع) در تدوین قرآن
امام علی (ع) به عنوان کاتب اصلی وحی، نقشی منحصر به فرد در تدوین قرآن داشتند. بر اساس منابع معتبر تاریخی، امام علی (ع) از سوی پیامبر (ص) مأموریت ویژه‌ای برای ثبت آیات قرآن دریافت کرده بودند. ایشان نه تنها متن آیات را با دقت ثبت می‌کردند، بلکه ترتیب نزول، شأن نزول و تفسیر آیات را نیز ضبط می‌نمودند. این مصحف که به «مصحف علی (ع)» معروف شد، شامل ویژگی‌های منحصر به فردی همچون ترتیب نزولی آیات؛ ثبت دقیق شأن نزول آیات؛ تفسیر و تأویل آیات مشکل؛ مشخص کردن آیات منسوخ؛ ثبت قرائت‌های مختلف بود.
امام علی (ع) در خطبه‌ای در نهج‌البلاغه به این مسئله اشاره می‌فرمایند: هیچ آیه‌ای نازل نشد مگر آنکه پیامبر (ص) آن را بر من املا کرد و تفسیر و تأویل آن را به من آموخت. این بیان گواهی روشنی بر نقش محوری امام در تدوین قرآن است. همچنین، روایات متعدد دیگری وجود دارد که نشان می‌دهد امام علی (ع) پس از رحلت پیامبر (ص)، قرآن را در مدت شش ماه به صورت کامل جمع‌آوری کردند.
نقد مستند نظریه تدوین پس از پیامبر (ص)
نظریه‌ای که جمع‌آوری قرآن را به دوران پس از رحلت پیامبر (ص) نسبت می‌دهد، با چالش‌های جدی تاریخی و سندی مواجه است. این دیدگاه که عمدتاً در برخی منابع اهل سنت مطرح شده، مبتنی بر روایاتی است که از نظر سند و محتوا قابل نقد هستند: بسیاری از روایات این نظریه از نظر سند ضعیف هستند یا راویان مشکوکی دارند. این نظریه با وجود شواهد متعدد از تدوین قرآن در عصر پیامبر (ص) در تناقض است.چگونه ممکن است پیامبر (ص) به عنوان رهبر امت، کتاب آسمانی را بدون تدوین رها کرده باشند؟ وجود تعداد زیادی حافظ قرآن در همان دوره، نشان‌دهنده وجود متن مدون است. به عنوان مثال، ادعای جمع‌آوری قرآن توسط زید بن ثابت در زمان ابوبکر، با این واقعیت تاریخی تناقض دارد که بسیاری از صحابه مانند امام علی (ع)، ابی بن کعب و عبدالله بن مسعود پیش از آن، مصاحف کاملی از قرآن را در اختیار داشتند. همچنین، این نظریه نمی‌تواند توجیه کند که چگونه در غیاب متن مدون، تعداد زیادی از صحابه موفق به حفظ کامل قرآن شده بودند.
تحلیل اقدامات خلیفه سوم در یکسان‌سازی مصاحف
اقدامات عثمان در یکسان‌سازی مصاحف را باید مرحله‌ای جدا از تدوین اولیه قرآن دانست. در واقع، عثمان نه قرآن جدیدی جمع‌آوری کرد، بلکه در پاسخ به گسترش سرزمین‌های اسلامی و بروز اختلافات در قرائت‌ها، اقدام به تهیه نسخه‌های استانداردی از قرآن موجود نمود. این فرآیند شامل تشکیل کمیته‌ای متشکل از زید بن ثابت و چند تن دیگر؛ استنساخ چند نسخه از قرآن موجود؛ ارسال این نسخه‌ها به مراکز مهم اسلامی؛ دستور به سوزاندن سایر مصاحف (که مورد انتقاد بسیاری قرار گرفت) بود. این اقدامات اگرچه از نظر سیاسی قابل تحلیل است، اما به هیچ وجه به معنای تدوین اولیه قرآن نبود، بلکه صرفاً یکسان‌سازی قرائت‌ها در سرزمین‌های گسترده اسلامی بود.
شواهد تاریخی متعدد بر تدوین قرآن در عصر نبوی
مطالعه دقیق منابع تاریخی، شواهد متقنی ارائه می‌دهد که نشان می‌دهد قرآن به صورت کامل و مدون در زمان پیامبر (ص) وجود داشته است. این شواهد شامل وجود کاتبان متعدد وحی که منابع تاریخی نام حدود ۴۲ کاتب وحی را ثبت کرده‌اند؛ جلسات منظم قرائت که تشکیل جلسات منظم قرائت قرآن در مسجد النبی تحت نظارت پیامبر (ص) بوده است؛ سفارش‌های مکرر بر اساس تأکیدهای پیامبر (ص) بر تلاوت، آموزش و کتابت قرآن نسخه‌های شخصی و وجود مصاحف شخصی نزد بسیاری از صحابه؛ گزارش‌های تاریخی که قرائت کامل قرآن توسط صحابه مانند ابی بن کعب در حضور پیامبر (ص) و چالش تحدی یعنی دعوت به آوردن سوره‌ای مانند قرآن که نشان‌دهنده وجود سوره‌های مدون را داشته است.
با بررسی جامع شواهد تاریخی و روایی، به این نتیجه‌گیری روشن می‌رسیم که قرآن کریم در عصر پیامبر (ص) و تحت نظارت مستقیم ایشان تدوین شده است. امام علی (ع) به عنوان کاتب اصلی وحی، نقش بی‌بدیلی در این فرآیند داشتند و مصحف ایشان که شامل ترتیب نزولی و تفسیر آیات بود، گنجینه‌ای ارزشمند از علوم قرآنی به شمار می‌رود. بررسی تاریخ تدوین قرآن نه تنها یک پژوهش تاریخی، بلکه دفاع از اصالت و تحریف‌ناپذیری این کتاب آسمانی است. قرآن کریم به عنوان معجزه جاویدان پیامبر اعظم (ص)، از همان ابتدا به صورت کامل و مدون در اختیار مسلمانان قرار داشت و این حقیقتی است که شواهد متقن تاریخی و روایی آن را تأیید می‌کنند.
حجت‌الاسلام بهجت‌پور: جمع‌آوری قرآن در عصر پیامبر (ص) و تحلیل دیدگاه‌های مختلف
حجت‌الاسلام والمسلمین بهجت‌پور، مدیر حوزه علمیه خواهران، در این زمینه گفت: به اختلاف نظرها در مسئله تدوین قرآن، به تحلیل آرای علمای شیعه و سنی و نیز مستشرقان غربی نیاز است.
بهجت‌پور بیان کرد: قرآن در عصر پیامبر (ص) تدوین شده بود، به این معنا که آیات در سوره‌ها منظم شده و ترتیب سوره‌ها مشخص بود. صحابه پیامبر (ص) در این فرآیند مشارکت داشتند، اما تدوین نهایی با نظارت مستقیم پیامبر (ص) انجام شد. و مصحف امام علی (ع) نه‌تنها شامل متن قرآن، بلکه مشتمل بر تفسیر و تأویل آیات بود که پس از رحلت پیامبر (ص) ارائه شد.
جمع‌آوری قرآن در دوره خلفا: تنظیم یا تحریف؟
وی در نقد دیدگاه اهل سنت که جمع‌آوری قرآن را در دوره خلفا می‌دانند، گفت: کار خلفا صرفاً نظم‌دهی به مصاحف پراکنده بود، نه جمع‌آوری جدید. برخی روایات اهل سنت حاکی از تحریف نقیصه (کم‌شدن آیات) است که با دلایل قرآنی و روایی شیعه رد می‌شود. قرائت واحد قرآن در دوره عثمان، نه از باب تغییر متن، بلکه برای جلوگیری از اختلاف در قرائت‌ها بود.
بهجت‌پور به سه دیدگاه کلیدی اشاره کرد و گفت: دیدگاه شیعه که قرآن در عصر پیامبر (ص) تدوین شد و مصحف امام علی (ع) کامل‌ترین نسخه بود. دیدگاه اهل سنت که قرآن در دوره ابوبکر و عثمان جمع‌آوری شد و دیدگاه مستشرقان: قرآن سال‌ها پس از پیامبر (ص) به صورت پراکنده نوشته شد.
وی با تأکید بر عصمت قرآن از تحریف، گفت: آیات قرآن تصریح به حفظ الهی کتاب آسمانی دارد، بنابراین روایات ضعیفِ دال بر تحریف قابل‌اعتماد نیستند. مصحف امام علی (ع) شامل تفسیر بود، نه تغییر در متن قرآن. نسخه‌های شخصی صحابه (مثل مصحف ابن‌مسعود) اعتبار رسمی ندارند و صرفاً یادداشت‌های فردی بودند.
بهجت‌پور در پایان تصریح کرد: قرآن موجود، همان متن منزل‌شده بر پیامبر (ص) است و هیچ تحریفی در آن رخ نداده است. تفاوت مصاحف صحابه ناشی از قرائت‌ها یا تفسیرها بوده، نه اختلاف در متن اصلی. نقش خلفا محدود به یکسان‌سازی قرائت و نظم‌دهی ظاهری بود، نه جمع‌آوری محتوایی.